Wody Polskie stworzyły założenia do Programu Kształtowania Zasobów Wodnych, który wykorzystuje retencję korytową (rzeczną), a jego celem jest przywrócenie dwufunkcyjności melioracji. Program jest kontynuowany, dzięki czemu sukcesywnie zwiększamy retencję, która obecnie osiąga poziom 7%. Dla porównania średnia w Europie to 20%. Dlatego sprawą priorytetową są dalsze inwestycje i działania utrzymaniowe podejmowane przez Wody Polskie. Nasze Gospodarstwo przy współpracy z władzami samorządowymi i rolnikami, kontynuuje wdrażanie zadań przywracających dwufunkcyjność melioracji.

Retencja korytowa poprawia stosunki wodne na danym terenie, pozwala na racjonalne gospodarowanie wodami. Przynosi wymierne korzyści dla rolnictwa i środowiska przyrodniczego.

W Polsce systemy melioracyjne w większości są niewykorzystane i zaniedbane. Przez dziesięciolecia służyły rolnikom, jednak w dobie zmian klimatu i coraz częściej występujących susz, stały się bezużyteczne. Modernizacja urządzeń melioracyjnych, przy wykorzystaniu systemów piętrzących oraz zatrzymujących wodę, przynosi wymierny, niemal natychmiastowy efekt w postaci poprawy bilansu wodnego, w tym wzrostu poziomu wód gruntowych i zwiększenia retencji glebowej. To z kolei pozwala na zwiększenie plonów w obszarach zagrożonych suszą rolniczą o 30-40 %.

Retencja korytowa polega na czasowym podpiętrzeniu wody w rzekach i kanałach oraz skierowaniu jej do rowów melioracyjnych, gdzie jest zatrzymywana. W tym celu wykorzystywane są systemy budowli piętrzących – jazów, zastawek, przepusto-zastawek, które pozwalają na regulowanie przepływu wód i optymalne nawadnianie pól. Pozwala to na skuteczne przeciwdziałanie skutkom suszy rolniczej, w tym na zwiększanie retencji glebowej na gruntach ornych.

 

Jak działa retencja korytowa: urządzenie piętrzące - jaz, retencjonuje wodę w korycie na odcinku połączonym z systemem rowów, dzięki czemu możliwe jest wprowadzenie wód do systemu rowów, zatrzymanie ich, dzięki mniejszym obiektom piętrzącym, na czas niżówek oraz bezpieczne odprowadzenie wód w czasie opadów. Ryc. Wody Polskie

 

 

Przedsięwzięcia mające na celu zwiększenie retencji w istniejących zbiornikach wodnych, jeziorach i rzekach, polegające między innymi na budowie urządzeń ograniczających odpływ wód, są priorytetem dla Wód Polskich. Prowadzone przez PGW WP RZGW w Bydgoszczy działania na obszarach wykorzystywanych rolniczo, mają na celu zahamowanie odpływu wód ze zlewni cząstkowych, tj., jak najdłuższe utrzymanie wody w miejscach, gdzie występują jej zasoby, a także jej dystrybucję w okresach niedoborów. Czynności te polegają między innymi na budowie urządzeń piętrzących na odpływach ze zbiorników wodnych i jezior - retencja zbiornikowa oraz na ciekach - retencja korytowa.

 

Piętrzenia i zwiększanie zasobów wodnych

 

Nadzory Wodne zarówno w Zarządzie Zlewni Piła, jak i Zarządzie Zlewni Inowrocław każdego roku od wiosny do później jesieni utrzymują piętrzenia wód na kanałach i ciekach za pomocą budowli piętrzących.

Na rzece Noteci piętrzenie utrzymywane jest na odcinku drogi wodnej Wisła - Odra od jazu Krzyż w km 176+200 do jazu Nowe w km 111+860 i w górę Noteci do Nakła. Oszacowano, iż na odcinku Noteci od jazu Krzyż do jazu Nowe wraz z cofką jazu Nowe przy normalnym poziomie piętrzenia retencja korytowa wynosi ok. 5 204 580 m3 wody i oddziałuje na ok. 2 464 ha gruntów leżących wzdłuż rzeki.

Piętrzenie utrzymywane jest w celu zapewnienia warunków żeglugowych na rzece, a jednocześnie na cele rolnicze, przemysłu, gospodarki komunalnej i energetyki wodnej. Retencja prowadzona w korycie rzeki na tym odcinku umożliwia podsiąkowe nawodnienie łąk nadnoteckich, utrzymanie wody w rowach melioracyjnych oraz zwiększenie, utrzymanie i stabilizację zasobów wód gruntowych w dolinie Noteci.

Dolina Noteci jest bardzo silnie zmeliorowana. Stosunkowo płaski teren pozwala na uzyskanie bardzo dobrych efektów retencyjnych przy utrzymywaniu piętrzenia rzędu kilkudziesięciu centymetrów wody za pomocą zastawek i jazów. Oto przykładowe wielkości retencji na wybranych ciekach naszego regionu:

 

Nazwa cieku	Retencja korytowa przy normalnym poziomie piętrzenia
rzeka Trzcinica	15 100 m3
rzeka Gulczanka	11 694 m3
kanał Łomnicki	8 100 m3
kanał Molita	3 870 m3
rzeka Bukowa	3 360 m3

Dane własne - ZZ Piła

 

Efekt nawodnień podsiąkowych pomaga ograniczać skutki suszy na przyległych terenach użytkowanych rolniczo.

Część doliny Noteci leżąca między Drezdenkiem i Santokiem, rozciągająca się na północ od brzegu Noteci do krawędzi doliny, ma powierzchnię ok. 134,5 km2 czyli ok. 13 450 ha. Funkcjonuje tu cały system sieci melioracyjnych z licznymi budowlami piętrzącymi oraz 5 pompowni. Praca pompowni steruje poziomem wód w tym rejonie. W czasie wysokich stanów wód w rowach i kanałach, występujących po roztopach i intensywnych opadach, pompownie odprowadzają do Noteci nadmiar wód napływających z sieci melioracyjnych, odwodniając łąki nadnoteckie i inne użytki rolne umożliwiając ich użytkowanie. Obecnie w okresie bez opadów pompownie nie odprowadzają wody i utrzymują istniejący jej stan w sieci melioracyjnej. Retencja ta zapewnia podsiąkowe nawadnianie łąk i możliwość rolniczego ich użytkowania.

W roku 2020 Zespół ds. Wsparcia Technicznego w Pile zamontował nowe szandory na budowli hydrotechnicznej Kanału Chełstnica, w gminie Drezdenko, w woj. lubuskim. Wykonane prace pozwoliły na zretencjonowanie ok. 3600 m3 wód kanału. Dodatkowo, poprzez nawodnienia podsiąkowe, pomagają ograniczać skutki suszy na przyległych terenach użytkowanych rolniczo. Stosunkowo płaski teren pozwala na uzyskanie bardzo dobrych efektów już przy kilkudziesięciu centymetrach piętrzenia na naszej budowli bowiem województwo lubuskie znajduje się w czołówce najbardziej narażonych na skutki suszy rolniczej. Działania z zakresu retencji korytowej pomagają im przeciwdziałać.

Szandory na budowli hydrotechnicznej Kanału Chełstnica, w gminie Drezdenko, w woj. Lubuskim – Fot. Wody Polskie

 

 

Nowe szandory na budowli hydrotechnicznej Kanału Chełstnica, w gminie Drezdenko, w woj. Lubuskim – Fot. Wody Polskie

 

 

 

Retencja po wstawieniu szandorów na budowli hydrotechnicznej Kanału Chełstnica w gminie Drezdenko, woj. Lubuskie Fot. Wody Polskie

 

Jednym z działań zrealizowanych w ramach Programu Kształtowania Zasobów Wodnych było zadanie „Odbudowa Kanału Małgosia” realizowane w dwóch etapach. W pierwszym etapie projektu kosztem ok. 2,6 mln zł odbudowano koryto Kanału Małgosia wraz z budowlami towarzyszącymi (naturalnego cieku o szczególnym znaczeniu dla rolnictwa) z zachowaniem jego pierwotnego charakteru zlokalizowanego na terenie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego uchodzącego do rzeki Bukówka w okolicy wsi Biernatowo, a biorącego swój początek we wsi Siedlisko. Pozwoliło to na zmagazynowanie 7 tys. m3 wody oraz wpłynęło pozytywnie na ekosystem obszarów położonych wzdłuż niego. W drugim zaś etapie projektu kosztem ok. 3,65 mln zł dzięki dalszej przebudowie Kanału zmagazynowano kolejne 2 000 m3 wody.

 

 

Fot. Wody Polskie - Kanał Małgosia 

 

 

Fot. Wody Polskie - Kanał Małgosia 

 

 

Retencja korytowa umożliwia także zatrzymanie wody w górnych odcinkach zlewni rzecznych, ograniczając tym samym odpływ wody z terenów użytkowanych rolniczo. Piętrzenie wód na urządzeniach hydrotechnicznych poprawia również bilans wodny jezior. Takim przykładem jest jaz na rzece Pannie w miejscowości Żabno. Pomaga on w regulacji poziomu wód w Jeziorze Mogileńskim. Max. wysokość piętrzenia to 1,33 m. Dzięki retencji jeziorowej możemy zgromadzić dodatkowy 1 mln m3 wody!

 

Jaz na rzece Pannie w miejscowości Żabno, woj. kujawsko-pomorskie.
Fot. Wody Polskie

 

Funkcjonująca przepławka przy jazie pozwala zachować ciągłość rzeki i umożliwia migrację organizmów wodnych. Jaz piętrzący na rzece Pannie uruchomiono w roku 2018. Celem jego budowy była ochrona przed skutkami suszy oraz zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej regionu kujawsko-pomorskiego. Nowy jaz pozwolił na retencjonowanie wody w Jeziorze Mogileńskim i poprawił stan morfologiczny rzeki poprzez zastosowanie przepławki umożliwiającej migrację organizmów żywych.

Rzeka Panna jest dopływem V rzędu dorzecza Odry – lewobrzeżnym dopływem Małej Noteci (Noteci Zachodniej). Całkowita zlewnia cieku ma powierzchnię 383 km2. Dno ma szerokość od 0,8 do 3,0 m. Koryto na większości odcinków ma charakter naturalny. Rzeka odwadnia użytki rolne w postaci gruntów ornych, łąk i pastwisk oraz w mniejszym stopniu tereny leśne. Zadaniem jazu ruchomego zlokalizowanego na wypływie Panny z Jeziora Mogileńskiego (km rzeki 7+537 - zlewnia w tym przekroju ma powierzchnię 339,2 ha) jest stabilizacja poziomu zwierciadła wody w jeziorze. Ma to istotne znaczenie dla warunków życia mieszkańców Mogilna, ochrony środowiska naturalnego, ale również wpływa na ochronę przeciwpowodziową doliny Panny poniżej jazu. Istniejący przed wykonaniem inwestycji jaz został wybudowany w latach 60-tych ubiegłego wieku.

Widok z lotu ptaka na jaz na rzece Pannie w miejscowości Żabno, woj. kujawsko-pomorskie. Fot. Wody Polskie

 

 

Widok z lotu ptaka na jaz na rzece Pannie w miejscowości Żabno, woj. kujawsko-pomorskie. Fot. Wody Polskie

 

Na rzece Pannie Północnej w okolicach Mogilna w roku 2020 zbudowano nowe urządzenie piętrzące na wypływie z Jeziora Wiecanowskiego. Dawna zastawka uniemożliwiała regulację poziomów piętrzenia Jeziora Wiecanowskiego, dlatego też inwestycja ta obecnie zapewnia bezpieczeństwo terenów przyległych oraz osiągnęła parametry odpowiadające IV klasie budowli hydrotechnicznych. Dzięki przebudowie zabezpieczone zostały tereny przed powodzią, przywrócone zostały piętrzenia oraz w znaczący sposób została powstrzymana degradacja środowiska wodnego zbiornika, zaś retencja w jeziorze to dodatkowe 1,5 mln m3 wody. Piętrzenie wpływa także korzystnie na gospodarkę wędkarską i rybacką, poprawia także warunki rekreacyjno-wypoczynkowe kąpieliska w Wiecanowie. Koszt inwestycji to: 530 929,60 zł brutto.

 

Zastawka na jeziorze Wiecanowskim - przed i po remoncie. Fot. Wody Polskie 

Zastawka na jeziorze Wiecanowskim - przed i po remoncie. Fot. Wody Polskie 

 

Ponadto wdrażany w regionie wodnym Noteci przez PGW Wody Polskie RZGW w Bydgoszczy Plan Przeciwdziałania Skutkom Suszy wyznaczył nam najistotniejsze kierunki działań pomagających zapobiegać kryzysowi wodnemu w regionie o dość szczególnym położeniu i małej ilości opadów średniorocznych. Są to przedsięwzięcia, które zwiększają retencję w istniejących zbiornikach wodnych, jeziorach, rzekach, zwłaszcza na terenach wykorzystywanych rolniczo. Budujemy urządzenia piętrzące ograniczające odpływ wody tak, aby jak najdłużej utrzymać je w okresach niedoborów.

Przedmiotem inwestycji położonego w gminie Wyrzysk, w powiecie pilskim jeziora Falmierowskiego było wykonanie urządzeń hydrotechnicznych mających na celu zatrzymanie procesu wysychania zbiornika, a w perspektywie długofalowej, poprzez kontrole odpływu wody z jeziora przywrócenie pierwotnego poziomu zwierciadła wody.

 

Fot. Wody Polskie - Podpiętrzenie jeziora Falmierowskiego - magazynowane rocznie - 531 tys. m³ wody

„Kształtowanie przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego Kanału Bachorza Duża od km 0+000 do km 14+000” to zadanie polegające na odbudowie 14-kilometrowego odcinka Kanału Bachorza Duża oraz budowie urządzeń piętrzących na Równinie Inowrocławskiej przebiegającego przez tereny łąkowe i rolnicze (uprawy kukurydzy, cebuli i innych warzyw). Jego zlewnia położona jest na obszarze o najniższych w Polsce opadach atmosferycznych rzędu 500 mm na rok. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są niskie odpływy jednostkowe wód średnich i niskich. Zadanie to realizowane było w dwóch etapach, a jego łączny koszt to niemal 12,1 mln zł. Bachorza jest ciekiem przebiegającym śladem najstarszego w Polsce (pierwsza wzmianka w 1297 r.) kanału żeglownego (Kanał Piastowski), który w średniowieczu umożliwiał przepłynięcie niewielkim statkom z Noteci i Gopła do Wisły (ok. 64 km).

Fot. Wody Polskie - Etap I inwestycji pn. „Kształtowanie przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego Kanału Bachorza Duża"

Gospodarowanie wodą odbywa się poprzez usprawnienie przepływu wód podczas wzmożonych opadów, czy roztopów. Retencjonowanie wody w okresach wegetacji i jej niedoborów odbywa się poprzez wykonane przepusty z piętrzeniem, co umożliwia sterowanie odpływem wody ze zlewni w trakcie suszy hydrologicznej przez utrzymanie piętrzenia na odpowiednim poziomie.

Plany PGW Wody Polskie RZGW w Bydgoszczy – realizowane w ramach Programu Kształtowania Zasobów Wodnych, zapobiegania skutkom suszy i kształtowania zasobów wodnych:

"Regulacja Białej Strugi od km 1+700 do km 9+170" – 2024 r.

"Podpiętrzenie jezior Skulskich, gm. Skulsk - odbudowa rzeki Lisewki" – 2023 – 2024 r.

"Odbudowa Kanału Zawada " - planowane daty: 2022 - 2023 r.

"Odbudowa rzeki Gulczanki w km 00+00 do km 19+100 (20+270) - 2022 -2023 r.

"Budowa zbiornika wodnego Piłka" - 2023 -2026 r.

„Odbudowa jazu Klawek” – 2022 – 2023 r.

„Odbudowa jazu na rzece Noteci w miejscowości Antoniewo” – 2022 r.

"Odbudowa Kanału Leniwka" – 2022-2024 r.

"Modernizacja przepompowni Herburtowo"

"Modernizacja przepompowni Lubcz Mały"

"Odbudowa jazu w km 6+645 Człapi"

"Odbudowa jazu w km 1+940 Koczynki"

"Budowa budowli stabilizacyjnej na wypływie Gwdy z jeziora Wielimie"

 

Lokalne Partnerstwa ds. Wody

Jako pierwsze na terenie naszego RZGW Lokalne Partnerstwa Wodne powstały w województwie kujawsko – pomorskim, najpierw pilotażowo w 2 powiatach (sępoleńskim i nakielskim), a później w kolejnych. W działalność tą zaangażował się bezpośrednio Pan Dyrektor Grzegorz Smytry, który również jest wiceprzewodniczącym Wojewódzkiej Rady Partnerstw Wodnych utworzonej przy Wojewodzie Kujawsko – Pomorskim.

Ponadto Zarząd Zlewni w Pile oraz Nadzory Wodne podpisały listy intencyjne przystąpienia do Lokalnych Partnerstw Wody w ośmiu powiatach woj. zachodniopomorskiego (powiaty: choszczeński, drawski, koszaliński, myśliborski, stargardzki, szczecinecki, świdwiński, wałecki). Odpowiednie nadzory są również partnerami w dwóch partnerstwach w powiatach woj. wielkopolskiego (powiaty: pilski i czarnkowsko – trzcianecki). Pracownicy PGW WP uczestniczą w spotkaniach poszczególnych partnerstw; w okresie pandemii spotkania obywały się on-line.

W ramach współpracy przesłano do Zachodniopomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach informacje dotyczące cieków, jezior i budowli piętrzących na terenie woj. zachodniopomorskiego zlokalizowanych na terenie Zarządu Zlewni w Pile. Posłużą one do opracowania planu rozwoju gospodarki wodą na terenach wiejskich na lata 2022-2030 w poszczególnych powiatach.

Podobny plan przygotowano w województwie wielkopolskim i jest on dostępny na stronach internetowych WODR w Poznaniu: https://www.wodr.poznan.pl/sir/publikacje-i-filmy/wieloletni-plan-na-rzecz-gospodarki-woda-w-rolnictwie-dla-powiatow-wojewodztwa-wielkopolskiego.