Rezerwat przyrody "Źródła rzeki Gąsawki" w powiecie żnińskim, Fot.: Marek Weckwerth

„Mokradła a dobrostan człowieka” to hasło Światowego Dnia Mokradeł 2024. Istotnie, mokradła są bardzo ważne dla ludzi, gdyż od początków cywilizacji korzystamy z ich nieocenionych zasobów i właściwości. Nasze losy są ściśle ze sobą splecione i wiele im zawdzięczamy, dlatego warto podejmować działania dla zachowania tych cennych ekosystemów – dla nas i przyszłych pokoleń. Działania takie podejmujemy także w Polsce! Dobrym przykładem jest realizacja dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu LIFE Pilica. Jego głównym celem jest poprawa jakości i bioróżnorodności wód ekosystemu Pilicy.

Światowy Dzień Mokradeł obchodzimy od 1997 roku, na pamiątkę podpisanej w 1971 roku Konwencji Ramsarskiej. Ta umowa mówi, że musimy dbać o mokradła i chronić je ponieważ są one bardzo ważne dla przyrody i człowieka. Mokradła to miejsca, gdzie jest dużo wody, mogą to być np. bagna czy moczary. Pełnią one nieocenioną rolę dla człowieka:

• przeciwdziałają zmianom klimatu: tereny podmokłe pomagają nam walczyć z ociepleniem Ziemi. Wchłaniają one dużo dwutlenku węgla, który sprawia, że nasza planeta się nagrzewa,

• wpływają na dobrostan człowieka: spędzanie czasu koło terenów podmokłych sprawia, że czujemy się lepiej. To jedno z niewielu miejsce, gdzie można odpocząć, posłuchać śpiewu ptaków i cieszyć się naturą,

• zwiększają bioróżnorodność: na terenach podmokłych żyje mnóstwo różnych zwierząt i roślin. To jak ogromny dom dla wielu stworzeń, które nie mogą żyć w innym miejscu,

• retencjonują wodę: tereny podmokłe to jak naturalne zbiorniki wody. Trzymają wodę, kiedy jest jej dużo, na przykład po deszczu, i oddają, kiedy jest sucho,

• są źródłem pożywienia: z terenów podmokłych możemy czerpać jedzenie, na przykład ryby czy rośliny.

Z racji wymienionych zalet podejmujemy działania dla utrzymania, odtwarzania i ochrony tych cennych ekosystemów. Jednym z nich jest projekt LIFE Pilica, realizowany przez Wody Polskie przy szerokiej współpracy naukowej, z udziałem środków europejskich. Szczegółowe działania realizowane w jego ramach można znaleźć na stronie: https://www.lifepilica.pl/pl/

Renaturyzacja Pilicy – duży prośrodowiskowy projekt Wód Polskich

5 województw, 93 gminy i 9 tys. km²  - to obszar realizacji projektu LIFE Pilica. Rzeka Pilica wraz z utworzonym na niej Zbiornikiem Sulejów są ważnym elementem rozwoju społeczno-ekonomicznego centralnej Polski. Dlatego naprawcze są wdrażane w 8 obszarach, a ich realizacja wpłynie na poprawę jakości i bioróżnorodności wód powierzchniowych, ze szczególnym uwzględnieniem Zbiornika Wodnego Sulejów.

Projekt LIFE Pilica wyróżnia ekohydrologiczne podejście do zarządzania wodami opracowane w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przez Profesora Macieja Zalewskiego z Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii PAN. Główne założenie, że świadoma regulacja procesów biologicznych pozwala na wykorzystania ekosystemów jako narzędzi do poprawy ilości i jakości wód, wpisuje się w aktualny światowy nurt polityki Komisji Europejskiej promującej rozwiązania oparte na przyrodzie, zwane NBS (ang. nature-based solutions).

Postawienie na rozwiązania oparte na przyrodzie to aktywna ochrona lub odtwarzanie ekosystemów, takich jak starorzecza i mokradła występujące w dolinie Pilicy, które posiadają ogromny potencjał do gromadzenia wody oraz do jej oczyszczania. Z troską powinniśmy podchodzić także do obszarów objętych prawną ochroną. Ich wysoki udział w zlewni Pilicy to bufor dla wód i środowiska przed presją wynikającą z działalności człowieka. To także działania mające na celu przywracanie w rzekach procesów ekologicznych i hydrologicznych poprzez odtwarzanie ich ciągłości (budowa przepławek), ale także poprzez właściwe prowadzenie prac utrzymaniowych.

W ramach projektu dla 10 obiektów ze zlewni rzeki Pilicy oraz dla Zbiornika Sulejów opracujemy koncepcje wraz z dokumentacjami projektowymi pod przyszłe inwestycje mające na celu zapewnienie ciągłości morfologicznej. Realizujemy też przegląd starorzeczy i mokradeł leżących w dolinie Pilicy w obrębie województwa łódzkiego, by następnie wybrać obiekty, dla których zostanie wykonana szczegółowa inwentaryzacja oraz opracowane zostaną wytyczne dla ich ochrony czynnej lub odtworzenia. Wykonana dokumentacja będzie podstawą do ubiegania się o środki na realizację inwestycji.

Projekt LIFE Pilica realizujemy wspólnie ze środowiskiem naukowym, rolniczymi i nowoczesnych technologii w gospodarce wodnej. Naszymi partnerami są Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii Polskiej Akademii Nauk, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa oraz FPP Enviro.

Całkowity budżet projektu LIFE Pilica to ok. 74 mln złotych. Projekt jest finansowany przez Komisję Europejska (60%), Narodowy Fundusz Gospodarki Wodnej i Ochrony Środowiska (35%) i Beneficjentów (5%). W styczniu 2024 roku PGW Wody Polskie otrzymało nagrodę NFOŚiGW za realizację projektów LIFE - uhonorowany nasz projekt LIFE Pilica, zaś projekt LIFE+ Rega otrzymał wyróżnienie.

Tereny podmokłe – i te w zlewni Pilicy i w innych miejscach – to cenne i pasjonujące ekosystemy. Warto poznać szereg korzyści jakie oferują i dowiedzieć się, dlaczego należy je chronić.

Mokradła – źródło życiodajnej wody

Mokradła są niezbędne do życia człowieka. Nasze istnienie opiera się na wodzie. Jednak słodkiej wody jest bardzo mało. Tylko 2,5% wody na Ziemi to woda słodka. Mniej niż 1% słodkiej wody na Ziemi jest dostępne do bezpośredniego użytku przez ludzi. Mokradła dostarczają prawie całej naszej słodkiej wody. Mokradła w naturalny sposób filtrują i magazynują wodę - są nazywane nerkami Ziemi.

Mokradła – adaptacja do zmian klimatu

Tereny podmokłe chronią przed zmianami klimatu, pomagają nam nie tylko łagodzić skutki tych zmian, ale i dostosować się do nich. Mokradła zabezpieczają 60% ludzkości żyjącej na wybrzeżach przed sztormami, huraganami i tsunami. Każdy akr (ok. 0,4 ha) terenów podmokłych może wchłonąć do 1,5 mln galonów wody powodziowej (ok. 5700 m³ wody), pomagając tym samym zmniejszać powodzie oraz opóźniać i łagodzić susze.

Mokradła magazynują więcej węgla, niż jakikolwiek inny ekosystem na Ziemi. Ekosystemy bogate w tzw. niebieski węgiel zapewniają krytyczne magazynowanie CO2 w roślinności, glebach i osadach, będąc jednymi z najcenniejszych ekosystemów regulujących globalny klimat. Do tych ekosystemów należą lasy namorzynowe, solniska przybrzeżne i łąki podmorskie. Torfowiska zajmują jedynie 3% lądów na świecie, ale magazynują około 30% lądowego węgla - dwukrotnie więcej niż wszystkie światowe lasy. Przybrzeżne tereny podmokłe, regularnie zalewane przez wody pływowe, magazynują węgiel nawet 55 razy szybciej, niż tropikalne lasy deszczowe.

Mokradła – krainy pełne bioróżnorodności

Tereny podmokłe to bardzo ważne i pełne różnych stworzeń miejsca na naszej planecie. To jak wielkie, naturalne akwaria, gdzie woda decyduje o tym, jakie rośliny i zwierzęta tam żyją. Teraz zajmują około 6% Ziemi. Mogą być słone jak morze albo słodkie jak jezioro, mogą być blisko morza albo gdzieś w środku lądu, czasem je tworzy natura, a czasem ludzie. Są różne: od rzek i jezior po bagna i mokradła, a nawet rafy koralowe i laguny. Ludzie też tworzą swoje tereny podmokłe, jak stawy rybne czy pola ryżowe.

Każdy rodzaj terenu podmokłego ma swoje unikalne rośliny i zwierzęta, które są specjalnie przystosowane do życia w takich ekosystemach. To jeden z najbardziej różnorodnych domów dla zwierząt i roślin na świecie, schronienie dla wielu zagrożonych gatunków, w tym gatunków słodkowodnych.

Na terenach podmokłych żyje albo rozmnaża się 40% wszystkich roślin i zwierząt świata, w tym ponad 100 000 gatunków wody słodkiej, z których co roku odkrywa się 200 nowych. Jest tam też 30% wszystkich znanych gatunków ryb. Wiele unikalnych gatunków znajduje się tylko w określonych terenach podmokłych. Rzeki i strumienie przynoszą z terenów podmokłych ważne składniki odżywcze, które są potrzebne większemu łańcuchowi pokarmowemu. 

Bioróżnorodność mokradeł jest ważna również dla nas - daje nam jedzenie, lekarstwa, wspiera biznes, chroni przed powodziami i pomaga utrzymać zdrowe ekosystemy, co jest ważne, byśmy mogli żyć w zgodzie z naturą.

Mokradła – zdrowie i kultura ludzi

Światowa Organizacja Zdrowia stwierdza, że musimy patrzeć na zdrowie ludzi, zwierząt i środowiska całościowo – jak na jeden ogromny organizm. Wszystko jest ze sobą powiązane: nasze zdrowie, zdrowie zwierząt i roślin, a także całe środowisko, którego mokradła są kluczowym elementem.

Mokradła zapewniają nam czystą wodę, zdrowe jedzenie, świeże powietrze, a nawet lekarstwa. Pomagają chronić klimat, a dbanie o tereny podmokłe to także troska o czystą wodę do picia, co jest ważne, bo aż 2,2 miliarda ludzi na świecie nie ma dostępu do bezpiecznej wody. Każdego roku przez brak czystej wody umiera 485 000 osób. Tereny podmokłe pomagają nam czuć się lepiej psychicznie. Badania pokazują, że kontakt z naturą na takich terenach pomaga nam być bardziej uważnymi i spokojnym, co jest ważne dla naszego zdrowia psychicznego. Możemy tam też przyjemnie spędzać czas, np. wędkować, uprawiać sporty wodne czy pływać, co pomaga się zrelaksować.

Krajobrazy i klimat terenów podmokłych wpłynęły na sztukę prawie wszystkich kultur na świecie – od tych małych, lokalnych po wielką zachodnią tradycję. Miejsca, gdzie było dużo wody, często stawały się domami dla niesamowitych cywilizacji. Weźmy na przykład Nil dla starożytnych Egipcjan, Eufrat i Tygrys dla ludzi z Mezopotamii, Mekong dla ludzi z Imperium Khmerskiego. Woda była i jest czymś w rodzaju dobra najwyższego, więc ludzie od dawna ją szanowali, a ona odgrywała ważną rolę w wielu religiach. Takich jak buddyzm, chrześcijaństwo, hinduizm, islam, judaizm i sikhizm.

Ludzie, którzy żyją blisko terenów podmokłych, mają swoje własne kulturalne zwyczaje związane z tymi miejscami. To ważna część ich kultury, duchowości i codziennego życia. Śpiewanie, tańczenie i opowiadanie historii to dla nich sposób na pokazanie szacunku i miłości do terenów podmokłych. To dziedzictwo kulturowe, które wciąż jest ważne dla wielu z około trzech milionów rdzennych ludzi z różnych kultur na całym świecie. Tereny podmokłe są też ważne dla rdzennych mieszkańców, którzy tradycyjnie zbierają tam różne rośliny, owoce, trzciny, i trawy, często te lecznicze czy barwiące.

Mokradła – usługi ekosystemowe dla gospodarki

Tereny podmokłe są bardzo ważne dla gospodarek na całym świecie. Dają ludziom pracę i pomagają walczyć z biedą. Około 1/8 wszystkich ludzi na Ziemi, czyli ponad miliard osób, zarabia na życie dzięki terenom podmokłym. To tam ludzie znajdują jedzenie, wodę, środki transportu, a nawet miejsca na odpoczynek.

Ludzie od tysięcy lat zakładają swoje domy blisko takich miejsc, w których mogą łatwo pozyskać żywność, np. łowić ryby czy mieć wodę do nawadniania pól i pojenia zwierząt hodowlanych. Więcej niż połowa ludzi na świecie je rzeczy wyhodowane na terenach podmokłych. Ponad miliard osób na świecie je ryby stamtąd jako główne źródło białka. Z ryżu z pól ryżowych żywi się rocznie 3,5 miliarda ludzi.

Hodowla ryb to teraz najszybciej rozwijająca się część produkcji jedzenia. Ponad 660 milionów osób na całym świecie zarabia na tym, łowiąc ryby i hodując je w akwakulturze. Większość ryb łowionych w biedniejszych krajach pochodzi z terenów podmokłych i to dla nich ważne źródło pożywienia.

Istotną gałęzią gospodarki jest turystyka. Ponad 266 milionów miejsc pracy na świecie zależy od sektora turystycznego, a wiele z tych miejsc pracy to tereny podmokłe, szczególnie te przybrzeżne, gdzie turyści lubią odpoczywać.

Rzeki i śródlądowe drogi wodne to istotna część przemysłu transportowego. Dzięki nim wiele ludzi ma dostęp do pitnej wody, a także do systemów, które odprowadzają i oczyszczają ścieki. Z wody z terenów podmokłych korzysta również przemysł – wykorzystuje aż 19% wydobytej wody.

Zagrożenia dla mokradeł

Bagna na ziemiach polskich były osuszane już od X wieku. Ludzie zmieniali ich charakter, by pozyskać miejsca na pola uprawne i wypas zwierząt. Niestety w wyniku osuszania, dawne mokradła utraciły swoje właściwości. Dlatego dziś, gdy zmagamy się ze zmianami klimatu, musimy chronić te bagienne enklawy, które nam pozostały. Bagniste miejsca pomagają trzymać więcej wody w okolicy i są dobre dla wielu różnych roślin i zwierząt, co pokazuje, że bagna są ważne nie tylko dla przyrody, ale też dla nas, ludzi.

Mokradła są najbardziej zagrożonym ekosystemem na naszej planecie. Tereny podmokłe znikają aż trzy razy szybciej niż lasy. Od roku 1700 straciliśmy ponad 80% wszystkich takich terenów, a od lat 70-tych ubiegłego wieku sytuacja jeszcze się pogorszyła, bo zniknęło co najmniej 35% terenów podmokłych.

Wiele gatunków zwierząt i roślin, które żyją na terenach podmokłych, jest teraz jest zagrożonych wyginięciem. Ich sytuacja pogarsza się szybciej, niż w innych ekosystemach. Około jedna trzecia gatunków słodkowodnych i 25% gatunków z terenów podmokłych może wyginąć, jeśli te tereny będą dalej zanikać. W ciągu ostatnich 50 lat liczba niektórych gatunków zwierząt żyjących w wodzie spadła o 81%, a gatunków przybrzeżnych i morskich o 36%. Głównymi winowajcami są działania ludzkie i zmiany klimatu.

Intensywny rozwój rolnictwa jest główną przyczyną utraty i niszczenia terenów podmokłych. Zanieczyszczenie wody i plastikiem, nadmierny połów ryb i gatunki inwazyjne to kolejne problemy. A do tego dochodzi rozwój miast i zwiększone zapotrzebowanie na ziemię, co prowadzi do zabudowywania terenów podmokłych.

Chrońmy mokradła!

Musimy działać razem i to już teraz, żeby chronić tereny podmokłe. Dzięki temu zadbamy o nasze jutro. Te tereny są jak strażnicy, którzy chronią nas przed zanieczyszczeniami, pomagają w planowaniu miast, które są odporne na różne problemy, i wspierają nasze zdrowie.

Co możesz zrobić? Zacznijmy od zrozumienia, jak ważne są tereny podmokłe i dlaczego musimy je chronić. Konwencja Ramsarska to globalna inicjatywa, która mówi, że odbudowa terenów podmokłych jest kluczowa dla naszej przyszłości. To szansa dla wszystkich, żeby razem pracować na całym świecie, aby zapobiegać, zatrzymywać i odwracać niszczenie terenów podmokłych.

Już teraz możemy wpływać na poprawienie stanu tych ekosystemów m.in. przez renaturyzację wód. O tym, które obszary jej wymagają, jak ją wykonać i z kim współpracować dowiecie się z naszego „Podręcznika dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych”.

Wody Polskie są otwarte na dialog z organizacjami pozarządowymi. Dzięki współpracy ze stroną społeczną możliwe jest wypracowanie dobrych rozwiązań, które gwarantują realizację projektów z zakresu ochrony przeciwpowodziowej czy retencji wód, przy jednoczesnej trosce o środowisko naturalne.