Wody Polskie porozumiały się z Zespołem Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin S.A. w sprawie wykorzystania wyrobisk pokopalnianych dla zwiększenia retencji we Wschodniej Wielkopolsce.

List intencyjny podpisano w obecności Marka Gróbarczyka, Sekretarza Stanu w Ministerstwie Infrastruktury.

Celem szerokiej współpracy jest zwiększenie retencji na terenie wschodniej Wielkopolski, poprzez znalezienie najkorzystniejszych wariantów dalszego kształtowania zlewni rzek i jezior występujących w rejonie funkcjonowania kopalń należących do ZE PAK S.A., wykorzystanie wyrobisk pokopalnianych do prowadzenia gospodarki retencyjnej i przeciwpowodziowej oraz nawiązanie współpracy w zakresie możliwości wykorzystania rozpatrywanych wyrobisk pokopalnianych do celów produkcji energii ze źródeł odnawialnych. –  Ten projekt jest dla nas priorytetowy – powiedział Wiceminister Marek Gróbarczyk.  – Cieszymy się, że biznes włącza się w przywracanie zasobów wodnych – dodał. 

–  To teren, który jest bardzo doświadczony ostatnimi laty przez suszę. Można powiedzieć, że dzięki wykorzystaniu wyrobisk, praktycznie budujemy całe nowe pojezierze – powiedział Przemysław Daca, Prezes Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie. Wyjaśnił, że dzięki współpracy z Zespołem Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin S.A., w ramach zadań podstawowych Wód Polskich, czyli przeciwdziałania skutkom suszy, ale i zabezpieczenia przeciwpowodziowego – uda się małym kosztem –  i co ważne w krótkim czasie – zmienić postać hydrologiczną całej Wielkopolski. - Jest to bardzo perspektywiczne działanie szczególnie dla Wód Polskich, ale też bardzo ważne dla całego regionu – mieszkańców, samorządów, rolników i wszystkich innych grup społecznych - tłumaczył natomiast Bogumił Nowak, dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej Wód Polskich w Poznaniu, na terenie którego znajduje się ten newralgiczny obszar.

Wielkopolska wschodnia jest regionem, który odczuwa największe deficyty wodne w kraju. Wynika to z wielu czynników, na które składają się niskie opady (450-550 mm/rok), wysoki wskaźnik ewapotranspiracji i parowania potencjalnego (>700 mm/rok) oraz wieloletnia działalność górnicza i energetyczna, prowadząca do przekształceń sieci hydrograficznej oraz powierzchniowych i podziemnych zmian stosunków hydrologicznych. W konsekwencji odpływ jednostkowy w wybranych zlewniach, charakteryzujący hydrologię danego obszaru, wynosi 0 – 2,5 l/s*km, przy średniej dla Polski ~6,0 l/s*km. W efekcie tych oddziaływań doszło na znacznej części tego obszaru do istotnego obniżenia poziomów wód powierzchniowych i podziemnych, czego widocznym skutkiem jest m.in. zanik przepływu w ciekach, cofanie się linii brzegowej jezior, przesuszenie mokradeł czy brak wody w studniach. Szczególnie wyraźnie zjawiska te widoczne są w rejonie odkrywek węgla brunatnego.

Warto podkreślić, że obecna sytuacja hydrologiczna jest wynikiem wystąpienia w krótkim czasie wielu niekorzystnych dla naszego kraju zjawisk pogodowych oraz zmian w klimacie, które możemy obserwować na całym świecie. Susza, która jest największym wyzwaniem dla tego regionu, osiągnęła maksymalny zasięg i intensywność od 2015 roku. Od tego czasu borykamy się z niedoborem wody.

Na systematyczne obniżenie poziomu wody w rzekach całego kraju ma wpływ przede wszystkim niedobór opadów. W roku 2019 w Regionie Wodnym Warty, za wyjątkiem stycznia i maja, miesięczne sumy opadów były znacznie poniżej średniej z wielolecia 1981-2010 (na podstawie danych IMGW-PIB), co pozwoliło określić te miesiące jako suche, a nawet skrajnie suche.

Sytuacja suszy ukształtowana brakiem opadów od listopada 2019 do stycznia 2020

W okresie letnim mogliśmy zaobserwować fale upałów z tendencją do wydłużania czasu ich występowania. Zimy w zlewni Warty były również ciepłe, a pokrywa śnieżna praktycznie nie występowała. Lata 2018 i 2019, biorąc pod uwagę roczną temperaturę powietrza, zostały określone jako ekstremalnie ciepłe. Efektem tych zmian był wzrost wielkości parowania i transpiracji, co skutkowało szybszym niż normalnie ubytkiem wód ze zbiorników wodnych i gruntu.

Początek roku 2020 w Regionie Wodnym Warty charakteryzował się wielkością opadów poniżej średniej z wielolecia. Dodatkowo brak pokrywy śnieżnej nie pozwolił na odbudowę zasobów wodnych po bardzo suchym 2019 roku. Wprawdzie w lutym 2020 r. spadło więcej deszczu, jednakże w styczniu i marcu opad deszczu był znacznie niższy, a w kwietniu praktycznie go nie odnotowano (miesięczna suma opadu jedynie lokalnie przekroczyła 10 l/m²). Tylko w ostatnich dniach kwietnia i pierwszych dniach maja odnotowano większe opady deszczu. W tym okresie 2020 roku odnotowano w całym Regionie Wodnym Warty umiarkowane, przelotne opady deszczu, lokalnie przekraczające 15 l/m²/dobę.

Należy podkreślić, że nie odnotowano w ogóle wezbrania wiosennego, a wielkość przepływu wody na większości rzek Regionu Wodnego Warty kształtowała się poniżej wielkości średniej z wielolecia (SSQ), nierzadko osiągając poziom średni niski z wielolecia (SNQ). Z końcem roku 2020 zaobserwowaliśmy, że odcinkowo na Warcie oraz dopływach wielkość przepływu spadła poniżej wielkości przepływu nienaruszalnego (Qn).

Wszystkie te czynniki spowodowały, że w obecnym czasie w niemalże całym Regionie Wodnym Warty mierzymy się z problemem deficytu wody. Ma to swoje odzwierciedlenie m.in. w problemach z napełnieniem niektórych zbiorników wodnych. Wpływa to także na ujęcia wód, które w zdecydowanej większości w Regionie Wodnym Warty oparte są na poborach z zasobów wód podziemnych. Cechują się one  większą stabilizacją w zakresie zasobów dyspozycyjnych niż w przypadku ujęć wód powierzchniowych, jednakże ich odnawialność jest w obecnych warunkach mocno ograniczona.

Niemal identycznie problem przedstawia się w zlewni Noteci. Dwa ostatnie lata (2019 i 2020r.) były skrajnie niekorzystne z punktu widzenia gospodarki wodnej, w tym prowadzonej na wszystkich administrowanych drogach wodnych żeglugi śródlądowej i przyczyniły się do zmniejszenia notowanego w niej przepływu. Należy pamiętać, iż południowa części Regionu Wodnego Noteci tzw. Kujawy Zachodnie jest charakterystycznym punktem na mapie Polski, w którym suma roczna opadu atmosferycznego jest najniższa w skali kraju i wynosi ok. 500 mm/rok (na podstawie średniej z wielolecia 1971 – 2000 IMGW – PIB). Suma opadu w roku 2019 w zlewni Noteci górnej – wyniosła ok. 350 mm/rok, co stanowi jedynie 70 proc. średniej sumy rocznej. Dodatkowo rok 2018 to 413,4 mm/rok, co stanowi 83 proc. średniej sumy rocznej.

 Wyschnięte koryto Noteci na wysokości miejscowości Nykiel (styczeń 2020)

Mając na uwadze to, że jest to newralgiczny teren, który wymaga szczególnego podejścia, Wody Polskie wraz ZE PAK S.A. postanowiły połączyć siły, aby przeciwdziałać tym negatywnym procesom, przygotowując zintegrowany program odbudowy stosunków wodnych, obejmujący swoim zasięgiem zarówno wyrobiska pokopalniane, rzeki i kanały przepływające przez ten obszar oraz jeziora i mokradła z pobliskiego Pojezierza Gnieźnieńskiego i Kujawskiego. W szczególności podpisany list intencyjny obejmuje działania na rzecz:

- przywrócenia zasobów wodnych w zlewniach rzek: Teleszyna i Kiełbaska po zakończeniu działalności PAK KWB Adamów S.A. w likwidacji i Elektrowni Adamów wraz z przystosowaniem zbiorników po odkrywkach Koźmin i Adamów do pełnienia funkcji retencyjnej i przeciwpowodziowej;

- przywrócenia zasobów wodnych w zlewni rzeki Topiec w rejonie funkcjonowania odkrywki Władysławów wraz z budową układu umożlwiającego szybsze wypełnienie wyrobiska końcowego odkrywki celem zapewnienia mu funkcji retencyjnej i przeciwpowodziowej;

- szybszego wypełnienia wyrobisk końcowych po odkrywkach Jóźwin IIB i Kazimierz Północ celem przyspieszenia odbudowy poziomów wodonośnych, które uległy obniżeniu na skutek funkcjonującego w tym regionie przez lata leja depresji, co w konsekwencji przełoży się na podniesienie poziomów zwierciadeł wody jezior, należących do Powidzkiego Parku Krajobrazowego;

- odbudowy zasobów wodnych i poprawy stanu hydrologicznego zlewni rzeki Warcicy poprzez jej zasilanie wodami możliwymi do wykorzystania z rzeki Warty wraz z przywróceniem terenów wodno-błotnych sąsiadujących z odbudowywaną rzeką i występujących w rejonie funkcjonowania odkrywki Drzewce;

- szybszego wypełnienia wyrobiska końcowego odkrywki Lubstów, co przyczyni się do zwiększenia ilości wód w przepływającej w sąsiedztwie zbiornika rzeki Noteć;

- skierowania dostępnych wód powierzchniowych do wyrobiska końcowego po odkrywce Tomisławice celem przyspieszenia odbudowy poziomów wodonośnych, które uległy obniżeniu na skutek funkcjonującego w tym regionie przez lata leja depresji.

Właścicielem rekultywowanych zbiorników oraz znacznej części terenów pokopalnianych jest ZE PAK S.A. i bez współpracy z tą spółką realizacja planowanych projektów nie będzie możliwa

Obok wskazanych wyżej działań równolegle prowadzone będą prace, zmierzające do odbudowy zasobów wód w jeziorach i mokradłach z terenu Pojezierza Gnieźnieńskiego i Kujawskiego, w szczególności w zlewniach rzek: Panny, Noteci Zachodniej, Kanału Ostrowo-Gopło, Lisewki, Meszny, Biskupiej Strugi, Noteci, Kanału Grójeckiego i Zgłowiączki. Istotnym elementem programu będzie także obudowa, a właściwe renaturyzacja kanałów i przekształconych cieków na obszarach pogórniczych.

Łącznie przewidzianych do realizacji jest ponad 30 zadań inwestycyjnych, dla których obecnie przygotowywane są kosztorysy inwestorskie. Koszt tych prac szacowany jest na ponad 120 mln zł i rozłożony będzie na najbliższe 10 lat. Inwestycje mogą znaleźć finansowanie m.in. z Krajowego Programu Odbudowy oraz Funduszu Sprawiedliwej Transformacji Energetycznej. Wody Polskie jak i ZE PAK S.A. złożyły w tym zakresie już odpowiednie wnioski. Nie czekając na przyznanie środków pierwsze prace zostały już podjęte.

Jak dotychczas Wody Polskie oraz ZE PAK S.A. zrealizowały już z sukcesem jedno przedsięwzięcie. Była to przebudowa rurociągu tłoczącego wodę pochodzącą z odwodnienia odkrywki Jóźwin IIB w kierunku zalewanej odkrywki Kazimierz Północ w pobliżu Kleczewa. Wykonawcą zadania był ZE PAK S.A. przy wsparciu merytorycznym pracowników Wód Polskich. Efekty tego działania są już widoczne. W pierwszym półroczu 2020 roku przeciętny wzrost zwierciadła wody w odkrywce Kazimierz Północ wyniósł 20 centymetrów na miesiąc. Od momentu uruchomienia tych urządzeń podniósł się do 68 centymetrów miesięcznie. W obecnej chwili, po oddaniu na koniec roku drugiego rurociągu tłoczącego poziom wody w zbiorniku, podnosi się o blisko 1 metr na miesiąc. Jeżeli tempo to utrzyma się dalej to zbiornik osiągnie pełną funkcjonalność już w przyszłym roku, a nie jak pierwotnie zakładano za 10 lat.

Rurociąg umożliwiający przekierowanie wód z odwodnienia odkrywki Jóźwin IIB w kierunku wyrobiska po odkrywce Kazimierz Północ

Wody Polskie oraz ZE PAK S.A. porozumiały się już także w sprawie realizacji projektu przerzutu wód z Warty do rzeki Warcicy, który pozwoli odtworzyć przepływ w tej rzece oraz przyspieszy napełnianie odkrywki Drzewce po jej zamknięciu. Inwestycja będzie również współfinansowana przez lokalne samorządy – gminy Koło i Kramsk. List intencyjny podpisano w dniu 10 listopada 2020 r. w Zarządzie Zlewni Wód Polskich w Kole. Całkowity koszt prac szacowany jest na 1 mln 525 tys. zł, w tym wkład samorządów i ZE PAK S.A. wyniesie 450 tys. zł. Przygotowana już została dokumentacja geodezyjna, której celem było ustalenie przebiegu trasy rurociągu sprowadzającego wodę z Warty do Dopływu spod Dzieraw, skąd woda grawitacyjnie będzie spływała do rzeki Warcicy. W najbliższym czasie planowany jest wykup gruntów oraz przygotowanie dokumentacji projektowej. Na lata 2021-2022 przewidziane są roboty budowlano – montażowe. Jeśli nic nie przeszkodzi w ich realizacji na koniec roku 2022 woda powinna pojawić się w korycie rzeki Warcicy. Odrestaurowanych zostanie również kilkanaście obiektów hydrotechnicznych na Warcicy i jej dopływach, które to zadanie finansować będą Wody Polskie.

                  Wyschnięte koryto Warcicy (kwiecień 2020 r.)

Docelowo w efekcie podjętych działań nastąpi:

- przyspieszenie okresu wypełnienia wyrobisk pogórniczych i wzrost retencji wynikającej z tego tytułu we wschodniej Wielkopolsce o ponad 800 mln m³;

- renaturyzacja cieków i przywrócenie ich stałego charakteru w regionie konińsko-tureckiego zagłębia węglowego;

- odbudowa zasobów wodnych jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego, zwłaszcza w rejonie Powidzkiego Parku Krajobrazowego (o blisko 75 mln m³);

- odtworzenie mokradeł na obszarach pozostających w strefie oddziaływania górniczego (około 45 mln m³);

- zwiększenie odnawialności i odbudowa zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych we wschodniej Wielkopolsce na poziomie 1,8 mld m³;

- poprawa dostępności wody dla ludności, rolnictwa, leśnictwa i innych gałęzi przemysłu w regionie;

- zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej w dolinie środkowej Warty poprzez wykorzystanie powstałego sytemu dystrybucji wód wezbraniowych w kierunku przyszłych zbiorników powyrobiskowych;

- poprawa jakości powietrza w regionie;

- stworzenie dodatkowych miejsc pracy na etapie realizacji projektów oraz po ich zakończeniu (firmy projektowe, firmy budowlane, hotelarstwo, gastronomia, osoby związane z gospodarką wodną i rybactwem);

- zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu poprzez stworzenie miejsc do wypoczynku i uprawiania sportów wodnych oraz atrakcyjnych łowisk wędkarskich;

- rozwój odnawialnych źródeł energii opartych na ogniwach fotowoltaicznych w miejscu dawnych elektrowni węglowych, a tym samym przyspieszenie procesu transformacji energetycznej kraju.