Jedną z misji PGW Wody Polskie jest edukacja wodna, która od czasu jego powstania jest prowadzona przez zespoły pracowników działające na szczeblu centralnym i regionalnym. Jej naczelnym zadaniem jest przekazywanie kompleksowej wiedzy o gospodarce wodnej i misji PGW WP. Dzięki kampaniom takim jak Stop Suszy i Stop Powodzi, programowi „Aktywni Błękitni” i szeroko zakrojonej działalności w mediach społecznościowych edukujemy nie tylko dzieci, ale również dorosłych. Duże zainteresowanie naszymi działaniami zarówno wśród młodszych, jak i starszych odbiorców buduje markę Wód Polskich jako największej instytucji zajmującej się wodami w Polsce i cenne źródło informacji z widocznym przekazem edukacyjnym. O celach edukacji wodnej, jej efektach i wyzwaniach na przyszłość rozmawiamy z Joanną Sasal, Zastępcą Dyrektora Departamentu Zarządzania Środowiskiem Wodnym, odpowiedzialną za edukację wodną w Gospodarstwie w latach 2019-2021.

Czy edukacja wodna jest ważna w dzisiejszych czasach?

Bardzo ważna, bo tylko dzięki edukacji społeczeństwo jest bardziej świadome zmian i procesów, które zachodzą w gospodarce wodnej, w tym gospodarowania wodami na rzecz przeciwdziałania skutkom suszy i powodzi i ochrony ekosystemów od wód zależnych. Z roku na rok obserwujemy wzrost zainteresowania tematem wody. W dużej mierze jest to spowodowane społeczną dyskusją o problemie postępujących zmian klimatycznych, gdyż gospodarka wodna bezpośrednio łączy się z tym zagadnieniem, np. od tego jaką ilością zasobów wodnych dysponujemy, zależy to czy będziemy odporni na deficyty wody w przyszłości. Kwestię retencji, czy przeciwdziałania klęskom żywiołowym jak susza i powódź porusza coraz więcej organizacji pozarządowych, środowisk naukowych, a nawet przedsiębiorstw które przez działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu promują tematykę związana z wodą głównie w kontekście jej racjonalnego wykorzystywania. Nie ukrywam, że rosnące zainteresowanie tymi tematami  jest powiązane z powstaniem w 2018 roku Wód Polskich, które skupiło w całość różne podmioty zajmujące się gospodarką wodną w kraju, a samo utworzenie PGW WP dało przyczynek do powstania Departamentu Komunikacji Społecznej i Edukacji Wodnej i komórek zajmujących się edukacją wodną jako taką w całej strukturze firmy.

Wody Polskie są odpowiedzialne za gospodarowanie wodami w Polsce. Jaka jest tutaj rola edukacji?

Jest elementem całego procesu. Zawsze zaczynamy od planistyki – opracowujemy plany zarządzania ryzykiem powodziowym, przeciwdziałania skutkom suszy, plany gospodarowania wodami, program ochrony wód Bałtyku itd. – wszystko to przekłada się później na inwestycje, aktywność w terenie, prace utrzymaniowe, a także działania edukacyjne, które są elementem wspierającym działania Gospodarstwa w kluczowych obszarach. Dla przykładu, w ramach kampanii Stop Suszy edukowaliśmy naszych najmłodszych odbiorców, jak racjonalnie gospodarować wodą i promowaliśmy proste rozwiązania dla przydomowej retencji wód. Stworzyliśmy dwa scenariusze lekcji, dla młodszych i starszych uczniów szkół podstawowych, które w przystępny sposób tłumaczyły, czym jest susza i jak jej przeciwdziałać. Najmłodszym pokazywaliśmy, czym jest wirtualna woda i ślad wodny, wyjaśniając, że niemal wszystkie rzeczy które nas otaczają potrzebują do wyprodukowania wody, nieraz w dużych ilościach. Dzięki wodnemu kalkulatorowi, uczniowie mogli oszacować ile wody zużyto na wytworzenie ich własnych rzeczy – ubrań, plecaków, telefonów, itd. Obrazowało to, że woda dosłownie nas otacza, dlatego też nie powinniśmy nadmiernie eksploatować jej zasobów, choćby przez konsumpcyjny styl życia. To proste doświadczenie pozwoliło dzieciom uświadomić sobie jak cenna jest woda. W starszych klasach przedstawialiśmy, jakie skutki niesie ze sobą deficyt opadów i kładliśmy nacisk na to jak ważna jest retencja , ponieważ gromadzimy zbyt mało wody w miejscu gdzie spadła i pozwalamy jej odpływać do Bałtyku. Przedstawiliśmy kompleksowo problem suszy i propozycje jego rozwiązań i uważam, że udało nam się wypełnić tę edukacyjną misję. Bazując na sukcesie tego projektu będziemy tworzyć scenariusze lekcji również na potrzeby kampanii Stop Powodzi, związanej z aktualizacją Planów Zarządzania Ryzykiem Powodziowym, które pozwolą przedstawić jak przeciwdziałać skutkom powodzi i co możemy zrobić, aby zminimalizować jej niszczycielską siłę. Musimy gospodarować wodami kompleksowo, dlatego mówiąc o suszy mamy na uwadze powódź i odwrotnie, równocześnie realizując działania na rzecz poprawy stanu ekosystemów od wód zależnych.

Przeciwdziałanie skutkom suszy było jednym z ważniejszych tematów 2019 i 2020 roku. W jaki sposób łączyły się z nim działania edukacyjne?

W ramach projektu Stop Suszy przeprowadziliśmy konkurs skierowany do szkół podstawowych poświęcony metodom przydomowej retencji wód, gdzie zadaniem uczniów było nagranie filmiku promującego zrównoważone gospodarowanie wodą w domu. Spotkał się on z dużym odzewem, gdyż zgłosiło się wiele zespołów ze szkół z całej Polski, co pokazuje że tematyka suszy i retencji przebiła się do społecznej świadomości.

Ważnym elementem programu Stop Suszy, promującym małą retencję była kampania na rzecz wysiewu kwietnych łąk. Jej przewodnim hasłem była zamiana trawników na kwietne łąki, dzięki czemu oszczędzamy wodę do podlewania, zatrzymujemy wilgoć w glebie i wzbogacamy bioróżnorodność. Na stronie Wód Polskich stworzyliśmy edukacyjną zakładkę tematyczną „Mała Retencja” na której opublikowaliśmy artykuły poświęcone m.in. przydomowym metodom retencji wody, bioretencji czyli zachowaniu przestrzeni biologicznie czynnej na naszej działce i nie zabudowywaniu jej tak by woda mogła wnikać do gleby oraz zakładaniu kwietnych łąk i ich roli dla przyrody, w tym owadów zapylających. Te teksty w prosty, ale konkretny sposób tłumaczą co dzięki tym działaniom możemy osiągnąć dla środowiska, retencji, a nawet siebie samych, gdyż wiążą się one z poprawą komfortu życia i estetyki przestrzeni.

Działania edukacyjne prowadzone były też w naszych mediach społecznościowych, szczególnie na Facebook ’u który jest naszym ważnym nośnikiem informacji. Zorganizowaliśmy konkursy, w których można było wygrać m.in. zestawy naszych kwietnych łąk. Jeden polegał na wymienieniu gatunków roślin wchodzących w skład naszej mieszanki odpornej na okresowe niedobory wody, drugi był konkursem plastycznym kierowanym do dzieci, w którym poprosiliśmy je o narysowanie tego w jaki sposób możemy retencjonować wodę we własnym otoczeniu. Wpłynęło bardzo dużo ciekawych i różnorodnych prac, które pokazywały że nasz edukacyjny przekaz trafia do najmłodszych.

Co jest atrakcyjną formą dotarcia z przekazem edukacyjnym do dzieci?

Zdecydowanie tematyczne konkursy, które sukcesywnie organizowane są w mediach społecznościowych Wód Polskich. Dla przykładu na profilu Facebook Aktywnych Błękitnych dzieci miały za zadanie za pomocą dowolnych technik plastycznych pokazać lodołamacze w akcji z napisaniem krótkiego uzasadnienia, dlaczego prowadzi się akcje lodołamania. Ta forma zabawy odbiła się szerokim echem, wpłynęło niemal 300 prac dzieci z całej Polski, w tym dzieci naszych pracowników. Uczestnicy zabawy wskazywali, że lodołamacze dbają o nasze bezpieczeństwo chroniąc nas przed powodziami zimowymi, co pokazało, że znają  cele pracy naszej floty. Takiego typu aktywności są bardzo ważne, bo w prosty sposób tłumaczą i pokazują różne działania Gospodarstwa. Komunikując jedynie w formie pogadanki o trudnych rzeczach – szczególnie kierowanych do najmłodszych odbiorców – z czasem możemy stracić ich uwagę, treści mogą być zbyt trudne, zbyt teoretyczne. Organizując kreatywne zabawy, którym towarzyszy aspekt edukacyjny, angażujemy dzieciaki w cały proces, dzięki czemu łatwiej zapamiętują trudniejsze treści. Ponadto upominki, które trafiają do uczestników naszych warsztatów są dodatkową gratyfikacją pozwalającą pozytywnie zapamiętać i konkurs i to, co było jego przedmiotem. To budowanie marki Wód Polskich wśród najmłodszych, jako największej instytucji zajmującej się wodami w Polsce. Pamiętajmy, że za kilkanaście-kilkadziesiąt lat to właśnie dzisiejsza młodzież będzie decydować o kierunkach i przyszłości naszego kraju.

Rok 2019 stał pod znakiem wydarzeń plenerowych. Jak Pani ocenia efekty bezpośrednich form dotarcia?

Działania edukacyjne i komunikacyjne były prowadzone na różny sposób. Możliwość bezpośredniego dotarcia do mieszkańców umożliwiła organizacja i uczestnictwo naszych pracowników w dużych i małych wydarzeniach plenerowych organizowanych w całej Polsce Najważniejszymi były te o charakterze ogólnopolskim – flagowym przykładem jest Piknik Naukowy Polskiego Radia – wydarzenie, które przyciągnęło kilkadziesiąt tysięcy osób! Na stoisku Wód Polskich organizowaliśmy konkursy z nagrodami i zabawy poświęcone różnym aspektom działalności naszego Gospodarstwa, będące przerywnikiem między gwiazdami naszego programu - występami aktorów z Teatru Naukowego, którzy przez odgrywanie tematycznych performance i prostych eksperymentów z wykorzystaniem wody w roli głównej, w ciekawy sposób tłumaczyli kwestie związane m.in. z oszczędzaniem wody, bezpieczeństwem powodziowym i suszowym czy możliwościami energii wody. Interesującym elementem występów była podróż w czasie, przedstawiająca świat w 2050 roku, w którym zasoby wody są niewystarczające i muszą być reglamentowane. Ta futurystyczna wizja pokazała, że chociaż teraz wody nam nie brakuje w perspektywie kilku pokoleń może się to zmienić, jeśli nie będziemy jej oszczędnie i racjonalnie używać. Zamiast eksploatować nadmiernie wody podziemne, które mogą odnawiać się nawet tysiące lat, powinniśmy zatrzymywać wody powierzchniowe odprowadzane do Bałtyku, bo to będzie korzystne dla nas, dla rolnictwa i innych sektorów gospodarki. Dlatego już teraz musimy aktywnie działać i edukować na rzecz retencji wód.

Jak pandemia wpłynęła na działania edukacyjne Wód Polskich?

W 2020 roku nie organizowaliśmy wydarzeń plenerowych, ale szybko dostosowaliśmy się do nowych realiów. Wiosną, by zaktywizować najmłodszych odbiorców, którzy musieli pozostać w domach, wyszliśmy z inicjatywą Wodnych Zabaw na Facebooku, w ramach których przygotowaliśmy konkursy, rebusy, a nawet nagraliśmy bajki, które spotkały się z bardzo pozytywnym odbiorem. Była to nasza oddolna inicjatywa, gdzie działając zespołowo udało nam się stworzyć ciekawą, poprawną estetycznie i jednocześnie merytoryczną formę. Uczestniczyliśmy także w wydarzeniach on-line. Wspomnę tutaj o video debacie dla szkół podstawowych z okazji Światowego Dnia Walki z Pustynnieniem i Suszą, gdzie uświadomiliśmy uczniom, że choć nie mamy wpływu na to, gdzie i kiedy spadnie deszcz, to mamy wpływ na to, aby zatrzymać bądź spowolnić odpływ tych wód do Bałtyku, opowiadając o dobrych praktykach na rzecz retencji i przeciwdziałania stepowieniu Polski w skali mikro i makro, a także o znaczeniu dobrych nawyków na rzecz oszczędzania wody. W grudniu w ramach programu „Aktywni Błękitni – szkoła przyjazna wodzie” zrealizowaliśmy spektakl on-line pt. „Nowa hydrozagadka – dzieci i ryby mają głos”, w którym niemal kilka tysięcy uczniów mogło obserwować i aktywnie się angażować w historię naszych bohaterów, którzy stanęli przed dylematem wybudowania domu w dolinie rzecznej, na terenie zalewowym. Był to performance łączący sztukę z debatą na żywo, gdyż dzieci na bieżąco mogły pisać swoje sugestie na czacie. Wraz z przebiegiem spektaklu uczniowie coraz bardziej identyfikowali się z bohaterami i kontestowali argumenty za zabudowywaniem dolin rzecznych i przestrzeni biologicznie czynnych. Dzięki zaangażowaniu małych widzów, mogliśmy dotrzeć do nich z naszym przekazem, że budowanie się na terenach zalewowych jest złym pomysłem i że należy dbać o retencję glebową na swoim podwórku. Ponadto pozytywny wydźwięk spektaklu podzieliły szkoły, które udostępniały i komentowały nasze wpisy, publikowały zdjęcia ze spektaklu i własne relacje. Dowiedliśmy, że warto prowadzić edukację w niebanalny sposób i zorganizowaliśmy kolejne takie wydarzenie, tym razem na Światowy Dzień Wody, pt. „Sprawa Wody – kto nam ją kradnie?”. Spektakl on-line opowiadał o tym, co można zrobić, aby zatrzymać wodę w obiegu, jak powstrzymać „betonozę”, czy i jak możemy retencjonować wodę oraz co daje sadzenie zieleni. Atrakcyjności przekazu dodawał wątek kryminalny. Przedstawienie na żywo oglądało parę tysięcy uczniów, którzy w przystępny sposób mogli zdobyć wiedzę na ważne współcześnie problemy dotyczące gospodarowania wodą. 

Wspomniany program Aktywni Błękitni to jeden z głównym projektów edukacyjnych Wód Polskich, realizowany z kilkoma partnerami. Z kim konkretnie?

Program „Aktywnych Błękitnych” realizujemy z partnerami: Strażą Pożarną, Policją, WOPRem i innymi służbami, z którymi często współpracujemy w razie wystąpienia kryzysowych sytuacji. Razem z nimi promujemy m.in. bezpieczne zachowanie nad wodą i zarządzanie zasobami wodnymi w sposób racjonalny. Mówimy też o najważniejszych problemach i wyzwaniach np. przeciwdziałaniu skutkom suszy i powodzi. Inicjatorami programu byli nasi pracownicy z RZGW w Gdańsku. Obecnie projekt „Aktywnych Błękitnych” prowadzą cztery regiony wodne: RZGW Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk i Gliwice, angażując nauczycieli i uczniów z kilkudziesięciu szkół, które w ramach udziału w naszym programie muszą aktywnie uczestniczyć w prowadzonych przez nas zajęciach i działaniach, aby finalnie otrzymać certyfikat Szkoły Przyjaznej Wodzie. Przed pandemią dzięki naszym partnerom organizowaliśmy pokazy dla szkół, m.in. ratownictwa wodnego, obecnie zaś nasze działania są głównie w sferze on-line. Efektem programu jest przekazanie wiedzy o gospodarce wodnej tysiącom uczniów. To nasz ogromny sukces, który docelowo w następnych edycjach chcemy wdrożyć w całej Polsce. Wartością dodaną jest tu identyfikowanie się uczniów i nauczycieli z programem, co jednocześnie promuje nasze Gospodarstwo.

Ponadto mamy 11 regionalnych zespołów komunikacji społecznej i edukacji wodnej, których pracownicy współpracują ze szkołami, organizując m.in. zajęcia edukacyjne albo akcje terenowe np. sprzątania brzegów rzek. Pandemia pokazała, że także wirtualne metody dotarcia są równie skuteczne i atrakcyjne, szczególnie mając na uwadze fakt że szkoły są rozsiane w całej Polsce, a nasze zespoły edukacyjne mają siedziby tylko w dużych miastach wojewódzkich. Edukacja on-line to dobra wskazówka na przyszłość dla zintensyfikowania naszych działań bez ponoszenia dodatkowych kosztów.

Prowadzimy też edukację na naszych obiektach hydrotechnicznych, często zabytkowych jak np. śluzy na Kanale Gliwickim, gdzie uczniowie i studenci mogą poznać zasady ich funkcjonowania i dowiedzieć się wiele ciekawych historii od naszych pracowników. Wycieczki lepiej ugruntowują cele poznawcze, a także obrazują że gospodarka wodna to nie tylko fenomen naszych czasów, ale kontinuum trwające od setek lat, którego teraz jak Wody Polskie jesteśmy kontynuatorem. Uczniowie mogą poznać, że gospodarka wodna i jej waga są nieocenione i warte promocji.

Mówiliśmy dużo o edukacji dzieci i młodzieży, a jak dotrzeć do dorosłych?

Do starszych odbiorców docieramy w różny sposób. Publikujemy przekrojowe teksty poświęcone różnym sektorom, którymi zajmujemy się jako Wody Polskie, m.in. przeciwdziałaniu skutkom suszy i powodzi, zarządzaniem środowiskiem wodnym, usługami wodnymi  – nieraz są to tematy, które budzą żywe dyskusje, np. poczytny artykuł o roli bobrów w przyrodzie. Ważne są też artykuły historyczne, które pokazują, że podejście do gospodarki wodnej zmienia się na przestrzeni pokoleń i że jesteśmy kontynuatorem tych działań, ale musimy tu uwzględniać aktualne trendy i priorytety w tym zakresie. Kierujemy też edukacyjne treści na naszych profilach społecznościowych. Przykładem jest cykliczna seria wpisów na Facebooku nazwana Hydrociekawostką. Są to dłuższe wpisy o charakterze popularnonaukowym, które w prosty sposób tłumaczą pewne zjawiska, jednocześnie dodając do nich garść nieoczywistych ciekawostek. Piękno wodnej przyrody, a także nasze obiekty w lekki, choć merytoryczny sposób przedstawia też nasz profil na Instagramie, który cieszy się rosnącą popularnością. Śledzimy także najważniejsze wydarzenia związane z wodami jak np. Światowy Dzień Wody, czy Światowy Dzień Mokradeł tworząc okolicznościowe teksty i wpisy, które szerzej poruszają tematykę danego wydarzenia. To ważne, żebyśmy pisali o naszej misji i nie przegapiali takich rocznic pamiętając o większym zainteresowaniu społecznym takimi wydarzeniami. Wówczas nasz punkt widzenia również ma szansę dotrzeć do szerszego grona odbiorców. Warto również podkreślić, że wiele artykułów edukacyjnych nie powstałoby bez wsparcia naszych pracowników z całej Polski, którym pragnę za to serdecznie podziękować. Dzięki ich tekstom, zdjęciom i filmom mogliśmy lepiej pokazać ich trud i zaangażowanie w terenie oraz wyzwania, z którymi muszą się na co dzień borykać, a także bogato zilustrować nasze publikacje.

Co udało się zrobić przez ostatnie trzy lata i dokąd będzie zmierzać edukacja wodna?

Po pierwszych latach funkcjonowania Wód Polskich wyraźnie zwiększyło się zainteresowanie gospodarką wodną w społeczeństwie. Przez lata, debata dotycząca zarządzania wodami w Polsce, była mocno spolaryzowana, w dyskusjach dominowały skrajne postawy. Obecnie Wody Polskie coraz częściej są przywoływane jako główny podmiot zarządzający wodami i wiarygodne źródło informacji , z widocznym przekazem edukacyjnym. Obecność edukacyjna to zwierciadło Wód Polskich, w którym odbijają się zadania statutowe realizowane przez naszych pracowników. Od dotarcia do społeczeństwa z misją Gospodarstwa będzie zależał odbiór naszej działalności w terenie i stopień zrozumienia i akceptacji celowości tych działań. Chcąc być postrzeganymi, jako nowoczesne przedsiębiorstwo, bardzo ważna jest edukacja naszych pracowników. Doskonalenie się sprawia, że potrafimy być bardziej elastyczni, otwarci na poszerzanie wiedzy, a nawet zmianę sposobu postrzegania czy prowadzenia przez nas określonych działań w terenie, co jest kluczowe dla skutecznej adaptacji do zmian klimatu, zrównoważonego zarządzania wodami i ich ochrony. Myślę, że edukacja będzie coraz wyraźniejszym komponentem gospodarki wodnej, bo również przez działania edukacyjne wprowadza się nowe trendy, uczy na różnych poziomach i kształtuje wodny punkt widzenia naszego społeczeństwa. Aktualnie trwają prace nad nowym kształtem podstawy programowej dla szkół podstawowych, która będzie pokazywała kompleksowość w zarządzaniu wodami. Celem jest to, aby od najmłodszych lat być świadomym tego, że gospodarowanie wodami to proces, na który musimy patrzeć wielowymiarowo.

Dziękuję za rozmowę

Rozmawiał Piotr Cierpucha

Wydział Edukacji Wodnej

PGW Wody Polskie